روشنفکری سیار / اسماعیل حسام مقدم
تاملاتی بر کار روشنفکری در دوره ی معاصر 
«روشنفکری وضعیتی برون موضعی است، یعنی روشنفکر از موضع خود بیرون می آید و توان آن را دارد که از یک فرهنگ به فرهنگی دیگر سفر کند و آنگاه از آن فرهنگ، عناصری را که می خواهد برداشت نماید سپس آن را به درون جغرافیای هویتی خویش منتقل نماید.»رامین جهانبگلو
دوره های مختلف تاریخی، در درون خود همواره مسیری مشابه را پشت سر نهاده اند و آن اینکه بعد از «نهاد» و «مستقر» شدن مفاهیمی که زمانی خود «ضد نهاد»، انقلابی و بحران زا بوده اند، نیاز به بحرانی و اعتراضی نسبت بدان به وجود می آمده است که حتی در حوزه ی علوم و دانش های نظری نیز براساس نظریه «ساختار انقلاب های علمی» توماس کوهن این متد و روش حاکم بوده است. ساختار جامعه و فرهنگ نیز با گسترده شدن نوعی الگو و پارادایم خاص در جامعه، پس از دوره ی عمومی شدن آن، در درون خود با مواجه شدن با پرسش ها و وضعیت های جدید، تضاد و پارادوکس هایی را ایجاد می کند که با آگاهی از ضرورت دگردیسی در آن الگو، مباحثی مطرح می گردند که بازآفرینی برخی از زیربناهای جدید فکری منجر می گردد. با توجه به چنین وضعیتی از رویدادها، تفکر انسانی و بشری واژه ای را آفرید که گویا سنگینی پرسش افکنی در این امر واقع را بر عهده ی آن قرار داد و با واژه ی «روشنفکری» تزئین اش نمود. اگر به برابر نهاد فرانسوی واژه ی روشنفکر «intellectuel» نیز بنگریم متوجه می گردیم که «از کلمه ی لاتینی» «intelligere» به معنای تفکیک کردن میان دو چیز مشتق گردیده است. بنابراین روشنفکر کسی است که دارای قدرت تفکیک است و جالب این جاست که کلمه ی «critique» به معنای «نقد» هم از ریشه یونانی «Krinein» می آید که در حقیقت همان «تفکیک کردن» معنا می دهد. «لذا نقد کردن به معنای قدرت تفکیک کردن میان عناصر و امور است و هر گونه نقد و تفکیکی خود حرکتی در جهت ایجاد بحرانِ معنایی و مفهومی است و روشنفکری به منزله ی جریانی که نقاد است، بحران مفهومی می آفریند و هنجارها، ارزش ها و معیارهای جامعه را به پرسش می کشد.» در این پروسه ی دگردیسی، کار روشنفکری در جهت الف) ایجاد آگاهی انباشته از مفاهیم حاکم، ب) متدولوژی (روش شناسی) نقد و بحران زایی در مفاهیم موجود و ج) توان به گفتمان گذاردن مفاهیم جای گزین، خواهد بود. روشنفکران اندیشیده های گذشته را مورد بازبینی قرار می دهند تا مبانی و اندیشیده ها را بدون تأمل به کار نبرند و بتوانند از ظرفیت های آن اندیشه، کارکردهای جدیدی استخراج نمایند. برای مثال در این زمینه می توان خوانش روشنفکرانه و متفاوت دکتر شفیعی کدکنی بر مدیحه سرایی درباری را مورد توجه قرار داد: «سود خواندن مجموعه های تملّق گویی نثار یک مشت آدم قلدر و بی رحم در هشتصد سال پیش می تواند خردمندانه نیز باشد چرا که شعر مدیح، گذشته از ارزش های هنری و زبانی ای که می تواند دارا باشد، یک ارزش اجتماعی و تاریخی عام نیز دارد که رسیدگی به اعماق آن ما را با گذشته ی اجتماعی امان، بیش از هر سند مستقیم تاریخی آشنا می کند. این شعرهای مدیح، از یک سوی، مدینه ی فاضله ی موجود در ذهن جامعه را تصویر می کند و از سوی دیگر جریان های اجتماعی اعماق تاریخ ما را آینگی می کند.» درک متد و روش ایجاد این چنین خوانش ها و روی کردهایی، مجالی برای پی ریزی شناختی کاملتر و خودآگاهی ژرف تر در جریان روشنفکری می باشد که ایشان را از تقلید محض گذشته گان رها می سازد.
جریان روشنفکری جهت پرسش افکنی بنیادین، روش فاصله گذاری و خود انتقادی را در پی می گیرد تا مسیر دست یابی به خَرد جمعی را از ایجاد بحران حتی در اندیشه های خود نیز گذر دهد. شجاعت و توانایی خود انتقادی روشنفکری، برآمده از «عدم قطعیت وناحتمی» انگاری در مبانی فکری ایشان زاده می شود که شاید بتوان این شیوه ی اندیشیدن و تأمل کردن را «تفکّر فازی» در مقابل «تفکّر دو ارزشی» نام نهاد. تفکّر فازی در درون خود منطقی چند ارزشی و همواره نسبی گرا حمل می کند، حتمی بودن و سیاه ـ سفید بودن درون این جریان فکری معنا نمی یابد و فازی بودنِ منطقِ روشنفکری در دوران بحران آفرینی در اندیشه ها و ارزش ها، یک ضرورت بنیادین است که جریان روشنفکری را به شبکه یی از اعصاب، برای یافتن قوانین جدید از طریق پیوند اندیشه های مختلف با هویت های متفاوت مبدّل می نماید. کار روشنفکری، اعلان قطعنامه و مانیفست ها نیست بلکه آموزش و تعلیم یافتگی ذهن خود و جامعه ی خود هست بر مبنای گفتگو در فضایی بحرانی که به کثرت گرایی، دگرزایی و «درک حضور دیگری» ایمان دارد و عرصه عمومی و حاکمیت را از ساده انگاری و یا حتی نادیده انگاشتن تناقض های موجود جامعه بر حذر دارد. آنها را به تأمل و اندیشه ورزی با منطق فازی، دقیق و عمیق دعوت
می کند و در مقابل لمپنیزم (عوام گرایی) سطحی نگر به چالش بر می خیزد. روشنفکری در چنین شبکه ی عصبی ای، تفردگرا و ریشه محور نمی باشد بلکه کاملاً باز، تعددگرا و گسترده می باشد که هر فردی در درون سیستم، توانایی و فرصت آن را دارد تا تأثیری بر جریان بحران زایی در ریشه ها و ارزش ها نهد. در جهان جدید و چهل تکه معاصر، دیگر «فرد روشنفکر» معنا ندارد بلکه «جریان روشنفکری» یا «روشنفکری سیّار و سیّال» است که معنا می یابد، در این جریان، اشتراک و تجمّعی از عناصر ناهمگون و نامتجانس از اندیشه های منتقد و بحران زا است که برای خود هویتی کاملاً مطلق و مجزا از دیگر هویت ها تعریف نمی نمایند.
این وضعیت جدید در جریان روشنفکری را برای اولین بار ژیل دلوز، «ریزوم وارگی یا چند پارگی» نامید. ریزوم وارگی در نفس خود متعدد است، تعددی آزاد از قید یگانگی. صورت های گوناگون دارد و در همه سطوح گسترش یافته و در همه ی جهات برآمده گشته است. در این جهان هم بسته، شبکه ی بی پایانی فراهم آمده که هر نقطه ی (فرد) آن با نقاط دیگر ارتباط دارد و هیچ مرجعیتی و ریشه ای برای آن تفکّر قابل تصوّر نمی باشد. این سیّاریت و سیّالیت، پی در پی در حال دگردیسی ست و عامل دگردیسی دائمی نیز هست. عاری از دلالت و فاقد راهبر است.
همچون «تفکّر درختی» در قالب فعل «بودن» متحقق نمی گردد، بلکه چون به طور نامحدود گسترش می یابد، شبکه ای از حروف ربط (و ... و ...) را به هم می تند. هزاره سوم با ابزارهایی که در اختیار دارد، در درون خود این توان را زاده است، تا هر فرد در این شبکه ی فازی و ریزوم وار کار روشنفکری کند، بحران زا باشد و عامل دگرگونی واقع شود، البته اگر بخواهد.
کتاب شناسی
«جریان روشنفکری»
ـ احمدی، بابک. کار روشنفکری، تهران، مرکز. 84
ـ جهانبگلو، رامین. روشنفکری در ایران، تهران، مرکز بین المللی گفت و گوی تمدنها، 82
ـ جهانبگلو، رامین. موج چهارم، تهران، نی، 83
ـ جهانبگلو، رامین. مدرنیته، دموکراسی و روشنفکران، تهران، مرکز، 83
ـ سعید، ادوارد. نقش روشنفکر، حمید عضدانلو، تهران، نی، 81
ـ سارتر، ژان پل. در دفاع از روشنفکران، رضا سید حسینی، تهران، نیلوفر، 80
ـ لاسکی، ملوین. روشنفکران و انقلاب، جمشید شیرازی، تهران، علمی و فرهنگی، 82
ـ قزلسفلی، محمدتقی. قرن روشنفکران، تهران، هرمس، 82
ـ سروش، عبدالکریم. روشنفکری و دینداری، تهران، پویه، 78
ـ سروش، عبدالکریم. رازدانی، روشنفکری، دینداری، تهران، صراط، 79
ـ علوی تبار، علیرضا، روشنفکری، دینداری، مردم سالاری، تهران، فرهنگ و اندیشه، 79
ـ برونوفسکی، جیکوب. سنت روشنفکری در غرب از داوینچی تا هگل، تهران، آگاه، 79
ـ گروه فلسفه مرکز بین المللی گفتگوی تمدنها. روشنفکری در ایران: گفتگوی تمدنها و روشنفکران، تهران، توسعه، 81
ـ یثربی، یحیی. ماجرای غم انگیز روشنفکری در ایران، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 79
ـ باقی، عمادالدین. روشنفکر، تهران، سرایی، 83
ـ عبدالکریمی، بیژن. هگل یا مارکس؛ نقدی بر جریان روشنفکری ایران، تهران، نقد فرهنگ، 84
ـ تاجیک، محمدرضا. دین، دموکراسی و روشنفکری در ایران معاصر، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، 84
ـ رزاقی، احمد. رویکرد روشنفکری به دین، فرهنگ و سیاست، تهران، تأویل، 79
ـ سلمان پور، محمدجواد. هویت دانشجویی، دانش پژوهی و روشنفکری، تهران، عابد. 84
ـ زرشناس، شهریار. تأملاتی درباره جریان روشنفکری در ایران، تهران، برگ، 83
ـ علیزاده، حسین. روشنفکری از نگاه روشنفکران، تهران، روزنامه سلام، 80
ـ علم الهدی، جمیله. نقش جریان روشنفکری در سکولاریسم تربیتی، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 80
ـ ظهیری، مجید. مدرنیته، روشنفکری
و دیانت، مشهد، دانشگاه علوم انسانی رضوی، 81
ـ باقری زاده، علی. سیر تحول روشنفکری در دوره پهلوی اول، کرمان، ودیعت، 83
ـ زرشناس، شهریار. نگاهی کوتاه به تاریخچه روشنفکری در ایران، 2 جلد، تهران، کتاب صبح، 84
ـ گودرزی، غلامرضا. تجدد ناتمام روشنفکران ناکام، اهواز، معتبر، 84
ـ پدرام، مسعود. روشنفکران دینی و مدرنیته، تهران، گام نو، 80
منتشر شده در ویژه نامه ی "ساحت روشنفکری" در شماره 408 از هفته نامه اتحاد جنوب
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر